Nông thôn mới Thừa Thiên Huế

I. Đặt vấn đề

Đô thị hóa là một xu thế tất yếu trên thế giới. Hiện nay, tốc độ đô thị hóa tại các quốc gia Châu Á nhanh hơn bất kỳ nơi nào trên thế giới và Việt Nam cũng không ngoại lệ. Đô thị hóa là động lực cho sự phát triển kinh tế, tạo tiền đề cho sự thay đổi về cơ cấu kinh tế - xã hội theo hướng phi nông nghiệp, tạo nhiều công ăn, việc làm cho người dân nhưng nó cũng kéo theo rất nhiều hệ lụy không mong muốn.

Ở các huyện có tốc độ đô thị hóa cao, đặc biệt các huyện vùng ven của các đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM…là các huyện phải chịu áp lực đô thị hóa và công nghiệp hóa mạnh trên vùng đất nông nghiệp, là nơi chịu nhiều áp lực từ việc gia tăng dân số cơ học rất lớn…dẫn đến quá tải về các vấn đề quản lý, trường học và môi trường. Quá trình đô thị hóa bởi các dự án hạ tầng, dự án nhà ở, dự án khu công  nghiệp…tác động mạnh vào diện tích đất nông nghiệp vốn là tư liệu sản xuất của người nông dân. Hiện nay, trên phạm vi của huyện này, đất nông nghiệp tuy bị ảnh hưởng nhưng vẫn còn diện tích lớn, tuy nhiên theo quy hoạch thì tỷ lệ diện tích đất nông nghiệp còn lại rất ít, vì không rõ đến khi nào mới triển khai quy hoạch nên những chủ trương của huyện về đầu tư sản xuất nông nghiệp không thể áp dụng các chính sách ưu đãi và hỗ trợ, làm cho người dân vùng quy hoạch e ngại khi đầu tư dài hạn khiến cho đất nông nghiệp bị bỏ quên, không khai thác hoặc khai thác cầm chừng gây lãng phí, thiệt hại nghiêm trọng.

Đối với các huyện chịu tác động mạnh của quá trình đô thị hóa, nhất là đối với huyện dự kiến sẽ thành quận, thị xã, việc phát triển, xây dựng nông thôn mới tùy từng giai đoạn sẽ trở thành mâu thuẫn với quá trình phát triển đô thị. Đối với các huyện này, quá trình đô thị hóa chủ yếu do yếu tố ngoại lực, rất khó chủ động được, việc thực hiện xây dựng nông thôn mới không phù hợp sẽ gây đầu tư lãng phí, không thích ứng với định hướng đô thị hóa trong tương lai.

Tuy nhiên, xây dựng nông thôn mới đối với các huyện này cũng góp phần rất quan trọng. Hiện nay, việc xây dựng nông thôn mới tại đây không được nhìn nhận một cách đúng đắn dẫn đến việc coi nhẹ, không đầu tư, gây lãng phí về đất đai, thiệt hại về kinh tế trong giai đoạn “quá độ” lên đô thị. Chúng ta cũng đang thiếu các cơ chế, chính sách phát triển phù hợp cho các huyện trên trong thời kỳ chuyển giao này. Trong định hướng phát triển của các huyện này, có huyện sẽ thực hiện đô thị hóa ngay (huyện thành thị xã, quận, và các khu vực xã thành phường) thì quá trình xây dựng nông thôn mới không phù hợp; có huyện chuẩn bị lên đô thị (huyện dự kiến thành thị xã, quận, thành phố và các huyện vùng ven các đô thị lớn) thì giai đoạn “quá độ” lên đô thị rất cần được định hướng phát triển nhằm mục tiêu vẫn phát triển kinh tế, sử dụng đất đai hiệu quả, có sự chuẩn bị cho việc lên đô thị. Đối với các huyện này, phù hợp ngay với tình hình hiện trạng, việc xây dựng nông thôn mới là cần thiết để thực hiện được các mục tiêu trên, tuy nhiên cần có sự gắn bó mật thiết với quá trình đô thị hóa tránh đầu tư lãng phí. Các dự án cho xây dựng nông thôn mới cần có sự kế thừa khi phát triển lên đô thị, song song với quá trình này cần có các cơ chế, chính sách phát triển phù hợp như chuyển đổi nghề, đào tạo nhân lực, thích ứng dần thói quen sinh hoạt, liên kết cộng đồng… sẵn sàng cho nâng cấp lên đô thị. Đối với các huyện có định hướng lên đô thị nhưng trong giai đoạn dài hạn thì việc xây dựng nông thôn mới là phù hợp cho giai đoạn phát triển trước mắt. Ưu tiên đầu tư các dự án xây dựng nông thôn mới có sự kế thừa khi phát triển lên đô thị.

Công nghiệp hóa, hiện đại hóa (quá trình đô thị hóa) là quá trình thay đổi tiến bộ về quy mô, cơ cấu, chất lượng dân số và về quy mô, trình độ phát triển kinh tế; đồng thời, nó là một trong những hình thái tạo điều kiện đầu tư tập trung mang lại hiệu quả cao. Quá trình đô thị hóa trên địa bàn cấp huyện sẽ thúc đẩy việc tập trung dân cư, tiết kiệm đầu tư hạ tầng; tập trung ruộng đất hỗ trợ, thúc đẩu sản xuất nông nghiệp hàng hóa lớn và nâng cao chất lượng đời sống dân cư nông thôn tiệm cận đời sống người dân đô thị. Đô thị hóa trên địa bàn cấp huyện đóng vai trò không nhỏ trong tiến trình đô thị hóa chung của cả nước và tái cơ cấu nông nghiệp. Đặc biệt nó tạo điều kiện thực hiện chủ trương “ly nông bất ly hương” của Đảng và Chính phủ trong xây dựng nông thôn mới.

Xây dựng nông thôn mới trong quá trình đô thị hóa trở thành vấn đề rất thực tiễn trong lộ trình phát triển kinh tế - xã hội bền vững trên địa bàn cấp huyện. Để làm được điều này hiệu quả, vai trò của quy hoạch vùng huyện trở thành vấn đề tiên quyết. Quy hoạch sẽ định hướng, xây dựng được lộ trình, kế hoạch thực hiện, tránh lãng phí nguồn lực đầu tư, phát triển hạ tầng gắn kết với vùng liên kết sản xuất, thúc đẩy tái cơ cấu ngành nông nghiệp, chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Xây dựng nông thôn mới là bước đệm để phát triển đô thị cho những khu vực có tốc độ đô thị hóa cao.

II. Thực trạng quá trình xây dựng nông thôn mới và xây dựng đô thị trên địa bàn cấp huyện

Đối với các huyện thuần nông hay các khu vực thuần đô thị, việc định hướng xây dựng phát triển rất rõ ràng theo các tiêu chí về nông thôn mới hoặc các tiêu chí về đô thị. Nhưng đối với các huyện đang trong quá trình đô thị hóa mạnh, việc xây dựng nông thôn mới và việc xây dựng phát triển đô thị có những mâu thuẫn nhất định trong việc quản lý, đầu tư xây dựng.

Hiện không có công cụ quản lý riêng cho các khu vực chịu tác động mạnh bởi quá trình đô thị hóa này. Công tác quy hoạch và quản lý hiện nay theo không gian hành chính. Quận/thị xã/phường theo quy hoạch đô thị và huyện/xã theo quy hoạch nông thôn. Nên nhiều trường hợp bị xung đột bởi 2 công cụ quản lý này.

Đối với các huyện dự kiến lên quận, thị xã nhưng được quản lý kiểu nông thôn: Vấn đề của khu vực này là: hạ tầng kỹ thuật chính không đấu nối; thiếu những tiện ích đô thị mang tính liên vùng; quỹ đất sản xuất bị xé nhỏ; không xác định quỹ đất đô thị thiếu sự chuẩn bị; không có khả năng kêu gọi đầu tư vào cả lĩnh vực phát triển đô thị và sản xuất; công trình xây dựng thiếu kiểm soát; những tài sản như thiên nhiên, sinh thái, văn hóa xã hội có quy mô lớn hơn quy mô nông thôn cục bộ nhưng không được phát huy đúng mức.

Đối với các quận mới nơi còn nhiều làng xã nông thôn được quản lý kiểu đô thị: Vấn đề của khu vực này là: Xu hướng đẩy giá đất lên cao và mở rộng xây dựng đô thị, mặc dù nhu cầu chưa chắc có, dẫn tới quy hoạch treo, đầu tư hạ tầng lãng phí; những dự án phát triển làm phá vỡ cấu trúc hạ tầng nông nghiệp, đặc biệt là hệ thống tưới tiêu, trong khi việc phát triển đô thị lại không như dự kiến; vấn đề san lấp, nâng nền gây ảnh hưởng rộng trong vùng và liên vùng; chuyển đổi sinh kế không bền vững; phá hủy cảnh quan, sinh thái; phá hủy bản sắc không gian nông thôn.

Các mối quan hệ tương tác lẫn nhau về mặt kinh tế của hệ thống nông thôn - đô thị được thể hiện ở chỗ nông thôn là nơi cung cấp thường xuyên, lâu dài lương thực, thực phẩm, nguồn nguyên liệu và nguồn lao động cho đô thị. Ngược lại, đô thị tạo ra thị trường để tiêu thụ các sản phẩm nông nghiệp, tạo việc làm và nơi ở cho các dòng di dân từ nông thôn đến đô thị và cung cấp hàng hóa phục vụ cho sản xuất nông nghiệp. Sự phát triển của các đô thị, hạ tầng và khu công nghiệp tạo ra một động lực mạnh trong phát triển một số vùng nông thôn, đặc biệt là các vùng nông thôn ở xung quanh các đô thị lớn và các khu công nghiệp tập trung cấp quốc gia, cấp tỉnh. Dưới tác động của tăng trưởng kinh tế chung, chính bản thân các khu vực nông thôn này cũng có các chuyển biến mạnh mẽ trong sản xuất nông nghiệp, tiến lên một nền sản xuất hàng hóa quy mô lớn trên cơ sở các trang trại và phát triển ngành nghề phi nông nghiệp. Từ đó mức sống nông dân được nâng cao, bộ mặt làng quê được biến đổi, đặt cơ sở cho tiến trình đô thị hóa nông thôn. Trên thực tế, tại nhiều khu vực nông thôn ở đồng bằng sông Hồng, đồng bằng sông Cửu Long và khu vực nông thôn xung quanh các khu công nghiệp, khu kinh tế, các khu vực cửa khẩu biên giới thuận lợi cho thông thương hàng hóa xuyên biên giới, tiến trình đô thị hóa nông thôn đã hình thành rõ nét.

Tác động dễ nhận thấy của đô thị hóa đến kinh tế của các huyện đô thị hóa cao là việc chuyển mục đích sử dụng đất từ nông nghiệp sang mục dích phi nông nghiệp như xây dựng các khu công nghiệp, khu dân cư, khu du lịch và vui chơi giải trí. Cơ cấu kinh tế của huyện thường biến đổi theo hướng công nghiệp - dịch vụ - nông nghiệp sinh thái. Sự thay đổi quy mô và nội dung hoạt động sản xuất nông nghiệp dẫn tới việc đòi hỏi phải có một cơ cấu ngành nghề thích hợp ở huyện này. Quá trình này không chỉ làm thay đổi cấu trúc không gian và vật chất của huyện mà quan trọng hơn, còn làm thay đổi điều kiện sống, sinh kế, di động xã hội và đặc biệt là làm biến đổi lối sống của cư dân.

Đô thị hóa đã tạo ra sự thay đổi trong việc dụng đất ở các huyện. Việc chuyển một phần lớn diện tích đất nông nghiệp sang xây dựng các khu công nghiệp, khu dân cư đô thị đã làm mất đi nguồn sống chính của những người nông dân, buộc họ phải chuyển đổi từ sản xuất nông nghiệp sang các hoạt động phi nông nghiệp. Đây là một thách thức đối với nông dân, đặc biệt là nông dân nghèo vì nó đòi hỏi phải có thời gian và sự đầu tư cả về tiền bạc lẫn trí tuệ thì mới có thể thích ứng được với điều kiện mới. Ở những nước có tốc độ đô thị hóa nhanh và không kiểm soát được thường dẫn đến những hậu quả kinh tế và xã hội nghiêm trọng như thất nghiệp, nghèo khổ, sự bất ổn xã hội.

Trong định hướng phát triển cấp huyện, đặc biệt là các huyện có tốc độ đô thị hóa cao, các huyện dự kiến trở thành quận, thị xã…việc xác định rõ dự án ưu tiên đầu tư để đạttiêu chí huyện nông thôn mới trước mắt nhưng có tính hiệu quả, kế thừa khi phát triển lên đô thị còn gây nhiều lúng túng cho các địa phương.

(còn tiếp)

Văn phòng điều phối NTM tỉnh (Tổng hợp)